Ρυθμός - Παραδοσιακοί Ρυθμοί

Ο ρυθμός μαζί με την κίνηση αποτελούν τη βάση για ένα χορό ο οποίος συμπληρώνεται με τα λόγια και την μελωδία. Κάθε λαός διαμόρφωσε τις δικές του ρυθμικές χορευτικές παραδόσεις, την ιδιαίτερή του πλαστική εκφραστικότητα, το συντονισμό των κινήσεων και το συσχετισμό της μουσικής με την κίνηση. Στον λαϊκό χορό υπερισχύει το ρυθμικό στοιχείο που είναι και κυρίαρχο.

Ο ρυθμός είναι η ομοιόμορφη διαδοχή μιας σειράς φθόγγων κατά ίσα χρονικά διαστήματα ή αλλιώς είναι η χρονική τάξη αλληλουχίας διαδοχικών φθόγγων κατά ομοιόμορφα μεγέθη. Αποτελεί τον σκελετό πάνω στον οποίο πλέκεται η μελωδία και η κίνηση και συνδέεται άμεσα με το ύφος του χορού. Είναι το ‘καλούπι’ μέσα στο οποίο ‘χύνεται’ η μελωδία, το ‘στημόνι’ πάνω στο οποίο αυτή ‘πλέκεται’. Ο ρυθμός αποτελεί κώδικα για κάθε περιοχή και δεν αλλάζει εύκολα, είναι εκείνο από τα τρία στοιχεία (ποίηση, μελωδία, ρυθμός), που αντιστέκεται περισσότερο στις αλλαγές που επιβάλλει ο χρόνος, ίσως ένα από τα στοιχεία που έμειναν αναλλοίωτα στον χρόνο τουλάχιστον μέχρι σήμερα. Ο ρυθμός είναι το πρωταρχικό, το πιο αρχέγονο, το πιο σκληρό και αδιάφθορο στοιχείο της μουσικής, είναι το ‘άρρεν’ ενώ η μελωδία είναι το ‘θήλυ’.

Σήμερα στη μουσική ο όρος ‘μέτρο’ είναι ταυτόσημος προς τον όρο ‘πους’ (κύρια ρυθμική μονάδα στην αρχαία ελληνική ποίηση και μουσική). Μέτρο λοιπόν είναι σύστημα ποδών που συντίθεται από ανόμοιες χρονικά συλλαβές σε συμμετρικό μήκος. Και ρυθμός είναι η ομοιόμορφη και ισόχρονη επανάληψη της ρυθμικής μονάδας. Η διαφορά του μέτρου από τον ρυθμό είναι διαφορά μέρους προς το όλο.

Ο ρυθμός έχει βάση φυσιολογική και δεν είναι δημιούργημα του ανθρώπου. Ο ρυθμός, καθώς και η συμμετρία και η περιοδικότητα - στοιχεία της μουσικής και τα τρία-υπάρχουν μέσα στη φύση, και ο άνθρωπος απλώς τα ανακάλυψε. Και όπως η τέχνη είναι μίμηση, έτσι και ο ρυθμός της μουσικής είναι μίμηση του ρυθμού που υπάρχει στην φυσική πραγματικότητα(το βήμα του ανθρώπου, η αναπνοή του, οι κτύποι της καρδιάς, ο σφυγμός, η διαδοχή εποχών, οι φάσεις της σελήνης, η εναλλαγή της νύχτας κ.α., όλα αυτά έχουν έναν κανονικό ρυθμό και μια περιοδικότητα).

Η αρχαία γλώσσα και μετρική στηρίζονταν στην προσωδία, την προφορά δηλαδή και την εναλλαγή μακρών και βραχέων. Με απλά λόγια οι αρχαίοι Έλληνες μιλούσαν ‘τραγουδιστά’ ας μας επιτραπεί η έκφραση. Στην σύγχρονη γλώσσα και επομένως και στην νεοελληνική μετρική έχει χαθεί η προσωδία και το μέτρο σήμερα στηρίζεται στην εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών. Σήμερα η προσωδία διασώζεται σε κάποιες ντοπιολαλιές όχι βέβαια με την χρήση μακρών και βραχέων συλλαβών - αν και αυτό συμβαίνει καμιά φορά - αλλά με την χαρακτηριστική προφορά γραμμάτων και συλλαβών από κατοίκους ορισμένων περιοχών. Οι όροι της νεοελληνικής μετρικής, που αφορούν στο ποιητικό κείμενο (ίαμβος, τροχαίος, δάκτυλος κλπ), είναι άστοχοι, παραπλανητικοί και πρέπει στη περίπτωσή μας να τους αγνοήσουμε γιατί δημιουργούν σύγχυση αφού δεν αντιστοιχούν προς τους ανάλογους όρους των αρχαίων. Ίαμβος στην αρχαιότητα σήμαινε εναλλαγή βραχέων και μακρών συλλαβών, ενώ σε μας σημαίνει εναλλαγή άτονων και τονισμένων συλλαβών. Π.χ το όμικρον σήμερα προφέρεται όπως το ωμέγα, η γραφή τους μόνο αλλάζει. Χρονικά και το όμικρον και το ωμέγα είναι ισοδύναμα. Το ωμέγα όμως στην αρχαιότητα είχε διπλάσια χρονική διάρκεια από το όμικρον. Μέτρο ποιητικό και μέτρο μουσικό στην αρχαιότητα συνέπιπταν.

Όταν χορεύουμε δεν χορεύουμε τα λόγια του τραγουδιού αλλά ως επι το πλείστον χορεύουμε τον ρυθμό. Εξαιρέσεις υπάρχουν σε κωμικά, μιμικά, σατιρικά τραγούδια και αυτοσχεδιασμούς όπου χορεύουν τα λόγια του τραγουδιού ή την μελωδία (πως το τρίβουν το πιπέρι, αυτοσχεδιασμοί στο τσάμικο). Υπάρχουν ακόμα λαοί και φυλές της Ασίας, Αμερικής, Αφρικής και Αυστραλίας, που ζουν πρωτόγονα, και εκφράζονται αποκλειστικά με τον ρυθμό χορεύοντας με τύμπανα ταμπούρλα, κρόταλα κλπ. Σε μας τα λόγια ενός τραγουδιού και η μελωδία βοηθούν τον χορευτή να εκφραστεί καλύτερα γιατί ενθουσιάζεται και συγκινείται και από αυτά. Μόνο με τον ρυθμό χορεύει κανείς ψυχρά. Αυτό όμως δεν αφορά τους λαούς αυτούς. Η περίπτωσή τους είναι τελείως διαφορετική. Τα ταμπούρλα και τα τύμπανα για αυτούς είναι η ‘μουσική’ τους γιατί έχουν αναπτύξει την τέχνη και την τεχνική του ρυθμού σε ύψιστο βαθμό. Και μόνο με τον ρυθμό επιτυγχάνεται σε αυτούς το τέλειο αποτέλεσμα και ο χορευτής παραδίδεται στην έκσταση.

Η ελληνική μουσική είναι μονόφωνη και ουσιαστικά φωνητική. Η εξάρτηση της μουσικής από τον λόγο είναι απόλυτη. Ο ρυθμός του στίχου κανονίζει το ρυθμό της μελωδίας. Έτσι από τα ποιητικά μέτρα γεννιούνται τα μουσικά. Ο αρχαίος μουσικοσυνθέτης (συχνά ο ίδιος ο ποιητής) μελοποιώντας ένα ποίημα, δεν είχε τη δυνατότητα να του δώσει όποιο ρυθμό ήθελε γιατί ήταν ήδη δεδομένο το μέτρο (π.χ. ιαμβικό τρίμετρο ή δακτυλικό εξάμετρο).

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως ό,τι έχει κληροδοτήσει η αρχαία ρυθμική στη νεότερη, αυτό δεν πρέπει να το αναζητήσουμε στα σημερινά ποιητικά κείμενα αλλά στις μελωδίες και στους ρυθμούς της βυζαντινής μουσικής και των δημοτικών τραγουδιών. Εδώ διασώθηκε ό,τι διασώθηκε από την αρχαία ποίηση, που δεν ήταν μόνο κείμενο, απλό ανάγνωσμα, είδος δηλαδή γραμματολογικό, αλλά ήταν κυρίως μουσική, μελωδία και ρυθμός.
Σύμφωνα με τον Σίμωνα Καρρά τα ρυθμικά γένη στα αρχαία ποιητικά και μουσικά μέτρα ήταν: Δακτυλικό γένος. Εδώ έχουμε ισομετρία χρόνων. Έχουμε τους εξής πόδες α) δίσημος δίβραχις υ υ ή - β) οι τετράσημοι (παρακελευσματικός υυυυ, δάκτυλος - υ υ, ανάπαιστος υ υ -, αμφίβραχις υ - υ, σπονδείος - - ), γ) ο δακτυλικός εξάμετρος (διίαμβος υ - υ - , διτρόχαιος - υ - υ, χορίαμβος - υ υ -, αντίσπαστος υ - -υ), δ) Οι δακτυλικοί οχτάσημοι (δισπόνδειος - - / - - δακτυλική ή αναπαιστική ταυτοποδία – υυ /- υ υ / υ υ - / υ υ -, ε) Οι δακτυλικοί δεκάσημοι υ υ υ - / υ υ υ - , παιωνική ταυτοποδία. Ιαμβικό γένος.
Χαρακτηριστικό του γένους αυτού είναι η ανισότητα των χρόνων στη θέση και την άρση (σχέση δύο προς ένα ή ένα προς δύο). Σε αυτό το γένος ανήκουν α) Ο τρίβραχυς υ υ υ , β) ο ίαμβος υ - , γ) ο τροχαίος ή χορείος - υ , δ) ο ιωνικός εξάσημος από ελάσσονος υ υ - , ε) ο ιωνικός εξάσημος από μείζονος υ υ – -- , στ) ο μολοσσός ----, ζ) οι ιαμβικοί εννεάσημοι (από τρείς τρίσημους με διαφορετική μορφή) 6+3 ή 3+6. Παιωνικό γένος. Ρυθμοί πεντάσημοι σε πολλές μορφές ανάλογα με τη θέση του μακρού α) – υ υ υ, β) υ – υ υ , γ) υ υ – υ , δ) υ υ υ - . Παραλλαγές του πεντάσημου ρυθμού είναι επίσης α) ο αμφίμακρος ή κρητικός - υ – , β) ο βακχείος υ - - , γ) ο παλιμβακχείος - - υ, δ) παίων επιβατός - - / - - - (6+4 ή 4+6).
Ιδιαίτερο είδος ποδών με ανισόμετρα στη θέση και στην άρση είναι οι επίτριτοι, με τρείς μακρούς χρόνους και ένα βραχύ σε 4 παραλλαγές ανάλογα με τη θέση του βραχέος : α) υ - - - , β) - υ - - , γ) - - υ - , δ) - - - υ.
Η επιμήκυνση του επίτριτου κατά δύο χρόνους μας δίνει εννεάσημο, επιτέταρτο, σε 5 παραλλαγές ανάλογα με τη θέση του βραχέος α) υ - - - - , β) - υ - - - , γ) - - υ - - , δ) - - - υ - , ε) - - - - υ .
Από τα μέτρα αυτά, άλλα θεωρούνται απλά κι άλλα σύνθετα, σύζευξη διαφόρων ποδών του ιδίου ή άλλου γένους όπως ο οκτάσημος δόχμιος, το πιο ευλύγιστο μέτρο των αρχαίων. Η βασική μορφή του είναι : υ - - υ – αλλά έχει ποικιλία παραλλαγών, όπως υ υ υ – υ και – υ υ υ υ - .

Το ζήτημα για τη σύγχρονη μουσικολογία είναι αν αυτοί οι ρυθμοί των αρχαίων διασώζονται σήμερα ατόφιοι ή είναι οι παραλλαγμένοι. Και φυσικά, αν διασώζονται, είναι φανερό ότι δε θα τους βρει κανείς στη νεοελληνική ποίηση, αφού από τη νέα γλώσσα έχει λείψει πια η προσωδία. Οι περισσότεροι και οι βασικότεροι από αυτούς επιβιώνουν στη βυζαντινή μουσική και κυρίως στο δημοτικό τραγούδι. Στην Ήπειρο, στη Μακεδονία, στη Θράκη και στον Πόντο, στη Μ.Ασία και στην Κύπρο διασώζεται μια καταπληκτική ποικιλία ρυθμών, ενώ φτωχότερες περιοχές είναι η Θεσσαλία, ο Μοριάς, τα νησιά του Αιγαίου (εκτός του Ανατολικού) και η Κρήτη.

Η ελληνική παραδοσιακή χορευτική μουσική χρησιμοποιεί ρυθμούς δίσημους κυρίως στις νησιωτικές και παράλιες περιοχές για να αποδώσει τους συρτούς - μπάλλους, χασάπικους, σούστες και ίσσους, ρυθμούς τρίσημους (βασισμένους στο ποιητικό μέτρο του τροχαίου – υ και εξάσημους (βασισμένους στο ποιητικό μέτρο του χορίαμβου – υ υ – και του αντίστοιχου αντίσπαστου υ - - υ) για να αποδώσει τη ρυθμική φόρμα του τσάμικου, της μπαϊτούσκας, αρκετών μελωδιών ζωναράδικου χορού, του ταπεινού χορού Θράκης κ.α., ρυθμούς τετράσημους (βασισμένους στα ποιητικά μέτρα του δάκτυλου – υ υ και ανάπαιστου υ υ -) για να αποδώσει τη ρυθμική φόρμα γαμήλιων χορών τύπου στα τρία, Πωγωνίσιων χορών Ηπείρου τύπου στα δύο, χασάπικων κ.α. πεντάσημους (βασισμένους στα αρχαία παιονικά μέτρα υ –υ υ, -υ υ υ, υ υ υ –υ υ – υ) για να αποδώσει χορούς τύπου μπαϊτούσκας, ζαγορίσιους, τσακώνικους χορούς, επτάσημους (βασισμένους στον αρχαίο επίτριτο - υ / - -, υ - / - -, - - / - υ, - - / υ -) για να αποδώσει όλες τις μελωδίες του συρτού καλαματιανού, ράικου, μαντηλάτων χορών της Θράκης, του τρομαχτού τικ και της σέρας των Ποντίων κ.α., οκτάσημους (βασισμένους στον αρχαίο δοχμιακό στίχο υ - /- / υ - ), για να αποδώσει συγκαθιστούς χορούς Ηπείρου και Νοτιοδυτικής Μακεδονίας (Ν. Κοζάνης, Ν. Γρεβενών) εννεάσημους ( βασισμένους στο δοχμιακό στίχο και ήδη γνωστού από την ποίηση της Σαπφούς για να αποδώσει τους καρσιλαμάδες, τα ζεϊμπέκικα, τους συρτούς συγκαθιστούς, χορευτικές μελωδίες τύπου ομάλ του Πόντου, δεκάσιμους (συνδυασμός τροχείων ή ιάμβων με δακτύλους ή ανάπαιστους) ενδεκάσημους (συνδυασμός επίτριτου με σπονδείο) για να αποδώσει Μακεδονικούς χορούς τύπου στάγγαινας, πατρώνας μουσταμπέϊκου κ.α., δωδεκάσημους - Τρανός χορός Σιάτιστας (συνδυασμός παίονα με επίτριτο), δεκαπεντάσημους (συνδυασμός επίτριτου και τροχείων) για να αποδώσει χελιδονίσματα, τον χορό Πουσιτνίτσα κλπ και δεκαεξάσημους ( πουστσιένο ή λεβέντικος Φλώρινας).
Πάρα πολύ ενδιαφέρον είναι το φαινόμενο που παρατηρείται ευρύτατα στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία όπου πολλές χορευτικές μελωδίες διαφοροποιούν την αγωγή (ταχύτητα), δηλαδή ξεκινούν αργά και επιταχύνουν προοδευτικά σε μεγάλες ταχύτητες. Είναι πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι στη Ελλάδα έχουμε ποικιλομορφία παραδοσιακών ρυθμών και είναι από τα ελάχιστα κράτη της Ευρώπης που συναντούμε ακόμα αυθεντικούς μουσικούς και χορευτές.

Επίσης υπάρχουν πάρα πολύ χοροί ιδίως στον χώρο της ηπειρωτικής Ελλάδας που ακούγονται μελωδίες από δύο ή τρεις εναλλασσόμενους ρυθμούς (δηλαδή τα λεγόμενα γυρίσματα): Κλειστός Αργιθέας (3/4 σε 2/2), Καγκέλι Ανατολικής Ρούμελης (7/8 σε 2/4 ), ο Μεγαρίτικος Χατζηχρήστος (2/4 σε 3/4), ο Τρανός χορός Σιάτιστας (12/8 , 7/4 , 8/8 ), οι Συγκαθιστοί χοροί περιοχής Γρεβενών, Κοζάνης, Ηπείρου (8/4 σε 2/4 αλλά και σε 7/4) κλπ.

Έτσι είναι βέβαιο πια και μάλιστα τεκμηριωμένο επιστημονικά ότι στην μουσική και στον χορό υπάρχει μια αδιάσπαστη συνέχεια από την πρώιμη αρχαιότητα ως τις μέρες μας. «Είναι ευτύχημα», γράφει ο Σ. Καράς, ότι σήμερα μετά τόσους αιώνες στο τραγούδι και την όρχηση (δηλαδή τον χορό) του λαού μας ζει ολόκληρο το σύστημα της ελληνικής ρυθμοποιΐας. Και ίαμβοι και τροχαίοι και δάκτυλοι και ανάπαιστοι και σπονδείοι και παίονες και ιωνικοί και χορίαμβοι και αντίσπαστοι και επίτριτοι και δόχμιοι και επιτέταρτοι και επιβατοί και άλλοι, εις τρόπον ώστε να μπορούμε όχι μόνο να χαρούμε τον πλούτο και την ποικιλία τη ρυθμική και χορευτική των ελληνικών μελωδιών, αλλά και να διαπιστώσουμε την ενότητα, που υπάρχει μεταξύ αρχαίας και νέας ελληνικής, ρυθμοποιΐας και ορχήσεως».

Πηγή πληροφοριών: zaliosxoroi.blogspot.com