Clave

Τα – τα – τα, τα – τα ! Το όλον, πέντε ρυθμικές αξίες που μοιάζουν να φτιάχτηκαν για να ταλαιπωρούν τους μουσικούς, να προβληματίζουν τους ενορχηστρωτές, να μπερδεύουν τους ακροατές, να συνοφρυώνουν τους ειδήμονες και, παρά ταύτα, να βρίσκονται κάτω απ΄όποια νότα κι αν σηκώσεις στον πολυρυθμικό κόσμο της κουβανέζικης (και κουβανότροπης) μουσικής. Η αυτού μεγαλειότης, το clave ! Για όσους δέν είχαν ως τώρα την τιμή της γνωριμίας με τον αληθινό κύριο και αυθέντη της salsa, του son, της rumba κι άλλων πάμπολλων συναφών ειδών, κάνουμε τις συστάσεις παραχρήμα : Το clave (κλάβε) είναι ένα συγκεκριμένο ρυθμικό σχήμα, πάνω στο οποίο δομείται, συντίθεται και ενορχηστρώνεται το κύριο σώμα της μουσικής της Κούβας και το οποίο είναι, σε μεγάλο βαθμό, υπεύθυνο για την τόσο ιδιαίτερη κι άκρως χορευτική αίσθηση που όλη αυτή η μουσική αυτόματα αναδίδει. Επίσης, με την λέξη clave ή, καλύτερα στον πληθυντικό, claves, στην Κούβα νοούνται τα δύο μικρά, χοντρά, κυλινδρικά ραβδάκια απο σκληρό κατεργασμένο ξύλο που, όταν αλληλοκρούονται στα χέρια ενός μουσικού, εκτελούν το προαναφερθέν ομώνυμο ρυθμικό σχήμα. Οπως είπαμε, ο ρυθμός του clave αποτελεί το κοινό σημείο αναφοράς του μεγαλύτερου μέρους των μουσικών ειδών της Κούβας, αξίζει όμως ν΄αναφέρουμε τα πιο σπουδαία εν τάχει : Son, rumba, mambo, cha cha cha, mozambique, songo, timba, danzon, conga, guaracha. Μια και η ρυθμική βάση της salsa έρχεται σχεδόν αυτούσια απο την κουβανέζικη μουσική, η salsa επίσης περιστρέφεται αέναα γύρω απο το clave, πράγμα που συμβαίνει και σ΄ένα μεγάλο τμήμα του υλικού της latin jazz, ενώ είναι σωστό να πούμε πώς οποιαδήποτε μουσική απόπειρα να αναπαραχθεί το κουβανέζικο ή “latin” χορευτικό αίσθημα, ακόμα και στα πλαίσια ενός διαφορετικού μουσικού είδους (π.χ. rock, pop, funk, dance), για να «πατάει» σωστά οφείλει να συμφωνεί με το απαραίτητο clave. Τέλος, στις διάφορες μορφές του clave (γιατί υπάρχουν περισσότερα του ενός ρυθμικά σχήματα με αυτό το όνομα) υπακούουν μπόλικοι παραδοσιακοί αφρο-κουβανέζικοι ρυθμοί, καθώς επίσης και μουσικές φόρμες απο την Βραζιλία κι έτερες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ούτως εχόντων των πραγμάτων, είναι πλέον σαφές πώς το clave συνιστά το αληθινό θεμέλιο που πάνω του έχει χτιστεί αυτό που το παγκόσμιο κοινό αντιλαμβάνεται ως «latin μουσική», οπότε στο κείμενο που ακολουθεί απομένει να αναλύσουμε την ιστορία, τον ρόλο, την λειτουργία και την αλληλεπίδραση του με τη μουσική, τον ρυθμό, την ενορχήστρωση κι ακόμα, τον χορό. Το αυτό και θα πράξουμε. Προκειμένου η χρονολογική σειρά να τηρηθεί σωστά, πρέπει να πούμε πώς ο όρος «clave» ως σχετιζόμενος με το συγκεκριμένο ρυθμικό σχήμα αποτελεί μια σχετικά πρόσφατη εξέλιξη: πρίν απο την δεκαετία του 1940 ο συγκεκριμένος ρυθμός δέν ονομαζόταν με κάποιον ξεχωριστό όρο, αλλά αναφερόταν γενικά ως «o ρυθμός των claves», συνεπώς στα εν λόγω ραβδάκια πρέπει να ανατρέξουμε για να εντοπίσουμε τις απαρχές του clave στη μουσική της Κούβας. Σύμφωνα με τον Ortiz τα πρώτα ίχνη χρήσης του συγκεκριμένου κρουστού οργάνου φαίνεται πώς ανιχνεύονται στα λιμάνια και, κυρίως, τις υπερδραστήριες ναυπηγοεπισκευαστικές μονάδες της Αβάνας κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Εκεί, ένα αντικείμενο σε απολύτως καθημερινή χρήση ήταν οι λεγόμενες “clavijas” (κλαβίχας), δηλαδή σφήνες φτιαγμένες απο σκληρότατο ξύλο, που στη ναυπηγική χρησιμοποιούνταν ως μεγάλα καρφιά στον σκελετό και το σκάφος των πλοίων. Φαίνεται λοιπόν πώς σ΄εκείνα τα κατατόπια, όπου έβριθαν τόσο οι clavijas όσο κι οι εργάτες, ανάκατα σπανιόλοι τεχνίτες, μιγάδες παραγιοί, μαύροι απελεύθεροι και μασίφ σκλάβοι εξ Αφρικής, τα τραγούδια που είναι βέβαιο πώς άδονταν στις ώρες της σκληρής δουλειάς κάτω απ΄τον καυτό τροπικό ήλιο, κάποια ανεξακρίβωτη στιγμή συνοδεύτηκαν απο δύο clavijas που ένας εργάτης χτυπούσε ρυθμικά τη μία πάνω στην άλλη, ελλείψει προσφορότερου μουσικού οργάνου. Αν και η κοινή λογική, παρέα με την ιστορική εμπειρία, υπαγορεύουν την υπόθεση πώς ο πρώτος χρήστης των clavijas ως κρουστού θα μπορούσε να έχει αφρικάνικη καταγωγή, εν τούτοις αυτού του είδους οι μουσικές πρακτικές δέν ήταν άγνωστες στους Ισπανούς, καθώς στην χώρα του Θερβάντες υπήρχαν παρόμοια μικρά κρουστά απο την αρχαιότητα: οι πασίγνωστες καστανιέτες και, ακόμα περισσότερο, οι μεταγενέστερες tejoletas, που δέν ήταν παρά δύο κομμάτια επεξεργασμένου κεραμιδιού τα οποία οι λούμπεν σπανιόλοι χτυπούσαν μεταξύ τους συνοδεύοντας το τραγούδι και τον χορό τους. Απο την άλλη, σε ολόκληρη την έκταση της υποσαχάριας Αφρικής, όπου η μεγαλύτερη ποικιλία κρουστών και ρυθμών του κόσμου απαντάται, ο συνηθέστερος τύπος γκρούπ περιλαμβάνει, ως σήμερα, μια ομάδα τυμπάνων κι απο κοντά, κάποιου είδους ξύλινο ραβδί ή μπακέτα που κρατάει ένα σταθερό ρυθμό πάνω σε μια ξύλινη ή μεταλλική (π.χ. κουδούνα) επιφάνεια. Διευρύνοντας την έννοια του clave απο τα στενά κουβανέζικα πλαίσια σε οποιονδήποτε «μετρονομικό» ρυθμό που παίζεται απο παρόμοια όργανα, βλέπουμε πως η Αφρική κυριολεκτικά βρίθει απο παντοειδή claves, των οποίων η λειτουργία μέσα στη μουσική αποτελεί το σταθερό σημείο αναφοράς των πάντων μέσα σ΄ένα πραγματικό όργιο πολυρυθμίας. Σημειώστε, όμως, κάτι ενδιαφέρον : σε καμμία απ΄τις μουσικές παραδόσεις με αμιγή αφρικάνικη ρίζα που επιζούν στην Κούβα δέν υπάρχει, δηλαδή δέν χρησιμοποιείται, αυτό καθεαυτό το κουβανέζικο clave, με τη μορφή που το ξέρουμε σήμερα ως μουσικό όργανο. Υπάρχουν ραβδιά, κουδούνες, κύλινδροι απο μπαμπού και μπακέτες κάθε είδους, όχι όμως τα claves που μετέπειτα ταυτίστηκαν με την χορευτική μουσική της Κούβας. Ο λόγος ; Πώς τα claves φτιάχτηκαν για πρώτη φορά σε κουβανικό (κι όχι αφρικάνικο) έδαφος κι ακόμα, πώς οι πρώτοι που τα ενέταξαν στη μουσική τους δέν ήταν οι μαύροι, αλλά κατά παράδοξο τρόπο, οι λευκοί αγρότες της επαρχίας. Ωστόσο, ο ρυθμός των claves παρέμεινε πανταχού παρών στο mambo, το cha cha cha, τη latin jazz και, ακόμα περισσότερο, στην salsa που χρονικώς ακολούθησε, στους δίσκους της οποίας οι claves έκαναν περιστασιακά την εμφάνιση τους, αν και στις ζωντανές εμφανίσεις των salsa γκρούπ η ύπαρξη ενός μουσικού με αποκλειστικό καθήκον το παίξιμο των claves παραήταν πολυτέλεια, δεδομένης της μισθολογικής στενότητας που ανέκανθεν ταλαιπωρούσε την εν λόγω αγορά.

Σημειώσεις/Πηγή: Βασίλης Σταματίου / www.latinmusic.gr

Πηγή πληροφοριών: www.latin.gr